१०० व्या रयोगानिमित्त महराष्ट्र टाईम्समध्ये लिहिलेला लेख

मौनाला वाचा फोडण्यासाठी.....!

१४ फेब्रुवारीला माझ्या नाटकाचा १०० वा प्रयोग आहे ! १४ फेब्रुवारी या तारखेशी  म्हणजेच व्हॅलेंटाईन डेशी माझ्या नाटकाचं एक खास नातं आहे – सगळ्यांचा व्हॅलेंटाईन डे माझ्यासाठी असतो- “व्ही डे” - व्ही फॉर व्हॅलेंटाईन नव्हे तर व्ही फॉर व्हजायना ! “द व्हजायना मोनोलॉग्ज” या नाटकामुळे व्हॅलेंटाईन डे या नव्या अर्थाशी जोडला गेलेला आहे. या नाटकाच्या लेखिकेने - ईव्ह एन्सलरने – पंधरा वर्षांपूर्वी अमेरिकेत “व्हजायना मोनोलॉग्ज” या नाटकाच्या प्रयोगांना सुरुवात केली. जगभरात स्त्रीयांवर केल्या जाणाऱ्या अत्याचारांचा अंत व्हावा या उद्देशाने ती हे नाटक करायला लागली. नाटकाच्या उत्पन्नातून तिने एक संस्था उभी केली. त्या संस्थेचेही नाव आहे – V-Day ! गेली पंधरा वर्षे ही संस्था स्त्रीयांवर होणाऱ्या अत्याचाराविरुद्ध काम करणाऱ्या संस्थांना मदत करते आहे. जगात १०० कोटी महिलांवर कुठल्या ना कुठल्या प्रकारे अत्याचार होत असतो – तरीही हया मुद्द्याला जगात कुठेच पुरेसे महत्त्व मिळत नाही म्हणून - महिलांवर होणाऱ्या अत्याचाराविरुद्ध जगातल्या सगळ्यांनी या वर्षीच्या १४फेब्रुवारीला आवाज उठवावा यासाठी आवाहन ईव्ह एन्सलरने केले आहे. तिने या कार्यक्रमाला नाव दिले आहे – वन बिलियन रायझिंग ! जगातल्या अनेक देशांनी तिच्या या आवाहनाला प्रतिसाद दिला आहे- अनेक प्रकारचे कार्यक्रम आयोजित केले आहेत. आपल्याकडेही अनेक शहरांमध्ये वन बिलियन रायझिंग चे कार्यक्रम होणार आहेत. पुण्यात होत असलेल्या कार्यक्रमात “व्हजायना मोनोलॉग्ज”च्या मराठी रुपांतराचा – “योनीच्या मनीच्या गुजगोष्टी” चा शंभरावा प्रयोग होणार आहे!

चार वर्षांपूर्वी जेव्हा महाराष्ट्र टाईम्सच्या व्हॅलेंटाईन डे च्या निमित्ताने निघणाऱ्या मुंबई टाईम्सच्या पुरवणीच्या पहिल्याच पानावर – “व्हजायना मोनोलॉग्ज” मराठीत येत आहे – अशी बातमी प्रसिद्ध झाली – तेव्हापासूनच १४ फेब्रुवारी हा दिवस माझ्या नाटकाशी जोडला गेलाय! भल्यामोठ्या अक्षरात “व्ही फॉर व्हजायना” लिहिलेले ते पान अजूनही माझ्या डोळ्यासमोर आहे! एखाद्या मराठी वर्तमानपत्रात अशा पद्धतीने स्त्रीयांच्या लैंगिकतेशी जोडलेला एक `निषिद्ध’ शब्द झळकण्याची ती पहिलीच वेळ असावी! त्यावेळी तर नाटकाचं नावदेखिल पक्कं ठरलं नव्हतं – “योनीसंवाद” असं किंचित गंभीर नाव त्या बातमीत आलं होतं! कदाचित नाटकाचं असं नाव वाचून काही रंगकर्मी किंचित बिचकलेदेखील असावेत...! कारण अनेकांनी नाटकाच्या नावातून हा शब्द गाळून टाकायची मला सूचना केली होती; अशा शब्दामुळे प्रेक्षक नाटकाला येणारच नाहीत अशी भिती देखिल घातली होती. पण एकतर V- Day संस्थेच्या अनुवादाच्या नियमांनुसार नाटकाच्या नावात हा शब्द असणं गरजेचं होतं आणि मुख्य म्हणजे माझा मराठी नाट्यरसिकांच्या विवेकबुद्धीवर भरवसा होता. नाटकाच्या नावातल्या एका शब्दाला घाबरून लोक नाटकापासून दूर पळतील - असं मला अजिबात वाटत नव्हतं! त्यामुळे मी नाटकाच्या नावातून हा शब्द मुळीच वगळला नाही. नाटकाच्या तालमीच्या दरम्यान मला “योनीच्या मनीच्या गुजगोष्टी ” हे थोडं हलकंफुलकं नाव सुचलं! जसजशी पहिल्या प्रयोगाच्या दिशेने वाटचाल सुरू झाली तसतसा इंग्लिश आणि मराठी वृत्तपत्रांमधून त्याविषयीच्या बातम्या आणि मुलाखतींचा ओघ सुरू झाला आणि त्यात हेच लांबलचक नाव छापून येऊ लागलं!  एकप्रकारे हळूहळू हे नाव सगळ्यांच्या अंगवळणी पडायला लागलं – त्यामुळे नंतर कोणी या शब्दाला आक्षेप घेतला नाही. उलट अगदी पहिल्या प्रयोगापासूनच प्रेक्षकांचा नाटकाला भरभरून प्रतिसाद मिळत गेला. इतकंच नाही तर गेल्या चार वर्षांत महाराष्ट्रातल्या लहान मोठ्या शहरांमधल्या साधारण पंचवीसेक हजार प्रेक्षकांनी तरी माझ्यासोबत “योनी” हा शब्द स्पष्टपणे उच्चारलाही आहे. प्रेक्षकांना “योनी”हा शब्द म्हणायला लावूनच मी नाटकाची सुरुवात करते.

नाटक सुरू करताना मी जेव्हा प्रेक्षकांना विचारते की आपल्यापैकी कितीजणांनी हा शब्द चारचौघात स्पष्टपणे म्हटला आहे? तेव्हा साधारण दोनशे प्रेक्षकांपैकी जेमतेम तीन-चार हात वर केले जातात – बाकीचे लोक जागच्याजागी अवघडून जातात किंवा कसनुसं हसतात! अनेक प्रेक्षक नाट्यगृहासारख्या सार्वजनिक ठिकाणी येऊन बहुधा आयुष्यात प्रथमच हा शब्द उच्चारत असतात – कारण स्त्रीयांची लैंगिकता हा विषयच मुळी आपण आपल्या भाषेतून हद्दपार केलेला असतो. खरंतर लैंगिकता हा विषय अन्न, पाणी, पर्यावरण आणि रोजगाराइतकाच महत्त्वाचा आहे. लैंगिकतेशी जोडलेल्या कारणांवरून व्यक्ती-व्यक्तींमधले आणि निरनिराळ्या सामाजिक गटांमधले सत्तासंबंध घडत-बिघडत असतात – त्यामुळे तो राजकीय अर्थानेही महत्त्वाचा विषय आहे. पण एकीकडे धंदेवाईक प्रसारमाध्यमे जास्तीतजास्त आक्रमकपणाने कामुक प्रतिमांची उधळण करताहेत तर दुसरीकडे वैद्यकीय परिभाषा मात्र धोका आणि सावधगिरीच्या संदर्भातच लैंगिकतेकडे पाहते आहे. भिती, लाज, हावरटपणा, हिसकाहिसकी, घृणा, नकोसेपणा यांच्या सावटाखाली स्वत:च्या देहाशी जोडलेल्या सगळ्या सुंदर भावना दडपून टाकल्या जातात. लैंगिकतेला मौनाच्या तटबंदीमध्ये बंदिस्त करून टाकलं जातं! ह्या तटबंदीला भगदाड पाडण्याचं काम हे नाटक करते आहे.

नाटकभर ‘योनी’ या शब्दाच्या वेगवेगळ्या छटा निरनिराळ्या स्त्रीयांच्या अनुभवांच्या संदर्भात समोर येत रहातात. अगदी शिवी म्हणून वापरले जाणारे ‘घाणेरडे’ शब्द देखिल ठामपणाने मंचावरून बोलले जातात. लैंगिकतेच्या संदर्भातल्या भाषेतून समाजातल्या सत्तासंबंधाचे प्रतिबिंब आपल्या व्यवहारात कसे दिसते आणि या सत्तासंबंधांना हादरा देण्यासाठी काय करावे लागेल याची मोकळेपणाने चर्चा होते. अगदी हसतखेळत लैंगिकतेविषयीच्या अनेक गृहितकांना मोडीत काढले जाते. या विनोदांमध्ये कुणाचा अपमान नाही की लैंगिकक्रियांचे विकृत उल्लेख नाहीत – पण समाजाने निमूटपणाने मान्य केलेल्या विरोधाभासांवर टीका मात्र आहे. विनोदाची ही निराळी जातकुळी प्रेक्षकांना हसवताहसवताच अंतर्मुखदेखिल करते. म्हणूनच कदाचित मासिकपाळी, बलात्कार, उत्कटप्रणय, हस्तमैथुन, बाळाचा जन्म अशा विविध अनुभवांचे तपशीलवार वर्णन असूनदेखिल प्रेक्षक कधी चाळवले जात नाहीत. आज ९९ प्रयोगानंतर मी अभिमानाने सांगू शकते की एकाही प्रयोगाच्या दरम्यान प्रेक्षकांमधून निषेधाचा सूर उमटलेला नाही. स्त्रीयांना तर हे नाटक आपलेसे वाटतेच पण अनेक पुरुष प्रेक्षकही आवर्जून भेटून सांगतात की – अतिशय धीट असूनही अजिबात अश्लील नसलेले हे नाटक पाहून स्वत:च्या लैंगिकतेकडेही त्यांना गंभीरपणाने बघावेसे वाटायला लागले आहे. जेव्हा नाटकाचे तिकिटाशिवाय प्रयोग केले जातात तेव्हा मी नाटकानंतर चर्चा व्हावी असा आग्रह धरते – या चर्चेच्या निमित्ताने निखळ आनंद, आत्मसन्मान, समलैंगिकता, लैंगिकतेबद्दलचे अधिकार असे अनेक सकारात्मक पैलू सार्वजनिक ठिकाणी बोलले जातात. निषिद्धतेच्या कुंपणातून लैंगिकता हा विषय बाहेर पडतो आणि पुन्हा नव्याने मला नाटकाचे महत्त्व उमजते. नव्याने आणखी प्रयोग करायची उमेद जागी रहाते!